پس از مطالعه‌ي رمان اردال از، اين نكته كه يك رمان خوب قادر است بسيار واقعي‌تر از خود زندگي باشد، ديگر براي من به اثبات رسيد. رمان، هنر، به مراتب قوي‌تر از زندگي است. آنان كه در واپسين روزها گرفتار شكنجه شدند، به ترسيم تك‌تك شكنجه‌هاي باورنكردني پرداختند. اين شكنجه‌ها، در عصر ما، در سرزمين ما به وقوع مي‌پيوست. از اين رو، گناه آن متوجه همه ما، همه ملت و همه انسان‌هاست. و انسان به هنگام مطالعه اين رمان، از آدم بودن، زندگي، سخن گفتن، ديدن، نفس كشيدن خود شرم مي‌كند، چنان‌كه پس از خواندن رمان به اين باور مي‌رسد كه چنانچه جنگي در گرفت مي‌جنگد، يا چنانچه مرگش فرا رسيد، مي‌ميرد، اما شكنجه!...