اين کتاب، با اتکا بر اسنادي مشتمل بر انواع مکاتبه‌هاي اداري و عرايض مردمي، درصدد تاريخ‌نگاري قطعه‌اي کليدي اما تاکنون ناکاويده از تاريخ معاصر ايران است: کوچ مستمندان آذربايجان به تهران در اواخر دهه 1320 خورشيدي. اين کوچ از نخستين لحظه‌هايي در تاريخ معاصر ايران بوده است که ديوان‌سالاران پايتخت‌نشين را به طراحي و اجراي انواع سياست‌هاي اقتصادي و اجتماعي براي رسيدگي به مستمندان شهرستان‌ها واداشت، ولو در سطحي بس نازل. بر اين مبنا، کوچ فراموش‌شده مستمندان آذربايجان از برخي جنبه‌ها لحظه تأسيس برخي سياست‌هاي اقتصادي و اجتماعي در زمينه رسيدگي ديوان‌سالاران به مستمندان را در مقياس ملي رقم زد. بااين‌حال، رسيدگي‌هاي ديوان‌سالاران ضرورتاً مرحمتي‌هاي دولت به مستمندان و صرفاً بازتاب انواعي از نوع‌دوستي‌هاي نيک‌انديشانه نبود. ديوان‌سالاران براي صيانت از کليت مصالح و منافع طبقات مسلط به‌ناگزير درصدد رفع دغدغه‌هاي ديگري برآمده بودند به‌تمامي نوپديد در قاموس مملکت‌داري طي تاريخ ايران که از ادوار متأخر پيشامشروطه به بعد هر چه پررنگ‌تر مي‌شدند. نيرويي که ديوان‌سالاران را واداشت سياست‌هايي براي رسيدگي به مستمندان آذربايجان طراحي و اجرا کنند از جمع متفرق مستمندان آذربايجان برآمد اما نه از جنس مقاومت علني يا نهانيِ دهقانان بود که فقط در روستاها جلوه مي‌يافت، نه از جنس پيشروي آرام تهي‌دستان شهري که بعدها قوت گرفت، و نه از جنس سياست متعارف طبقه کارگر که هنوز چندان گستره گسترده‌اي نداشت. نيروي جمع متفرق مستمندان آذربايجان در واپسين سال‌هاي ده? بيست خورشيدي مشخصاً نوعي فاعليت منفعلانه بود. مفهوم فاعليت منفعلانه، هم‌چون رازي تاکنون سربه‌مُهر، نيروي مستمندان آذربايجان طي اوايل دوره حضورشان در شهرها را تسخير مي‌کند.