كتاب حاضر از 5 فصل تشكيل شده است. پاسخ به مسئله ايرانيت، قوميت و مليت در ايران پيش‌مدرن، موضوع فصل نخست است. اين كار با مروري بر نظرهاي مختلف كارشناسان و مدعيان در اين‌باره آغاز و با سنجش آن‌ها از ديد مولف به انجام مي‌رسد. فصل بعد اختصاص به بررسي و سنجش گرايشي‌هاي نظري مختلف ايران‌گرايي (ملت‌گرايي، قوم‌گرايي، ايران‌گرايي دولتي و اسلامي) و ايران گريزي در ايران قرن نوزدهم را دارد و با نگاهي به فعاليت‌هاي سياسي و فرهنگي در آستانه انقلاب مشروطيت خاتمه مي‌يابد. يكي از موضوعات اين بخش از كتاب، وضعيت زبان فارسي در آستانه پيدايش گرايش‌هاي ناسيوناليستي و قوم‌گرايانه در همسايگي ايران و تاثير آن‌ها در ايران است. ادامه بررسي اين گرايش‌ها و فعاليت‌ها در محيط تاريخي انقلاب مشروطيت و تاثير آن‌ها بر گسترش آگاهي‌هاي ملي در فصل سوم صورت مي‌گيرد. بررسي موانع انقلاب و تاثير آن‌ها در روند ملت‌سازي موضوع ديگر بحث است. فصلي نيز به بررسي تاثير استعمار، جنگ و شورش‌هاي تجزيه طلبانه بر تقويت گرايش‌هاي اقتدار طلبي،‌ تمركزگرايي، يكسان‌سازي قومي و در نتيجه تضعيف روند ملت‌گرايي اختصاص دارد. پاسخ موافق كودتا و استبداد رضاشاهي به دعوت اين 3 گرايش و سركوب ظرفيت‌هاي ملت‌گرايي مطالبي هستند كه در كنار اصلاحات مدرنيستي اين دوره، محتواي اصلي واپسين فصل كتاب را تشكيل مي‌دهند.